رسائل آل طوق القطیفی (کتاب)

---

کتاب رسائل آل طوق القطیفی اثر شیخ احمد بن صالح آل طوق القطیفی (م بعد ۱۲۴۵ ق) و به زبان عربی و در موضوعات مختلف کلام ، حدیث ، فقه ، تفسیر و تاریخ است.

۱ - ساختار کتاب

---

این کتاب شامل ۲۲ رساله ی کوچک و بزرگ از مؤلف است که موضوعات گوناگونی را همچون کلام، حدیث، فقه، تفسیر و تاریخ دربر می گیرد.عناوین رساله‌ها عبارت‌اند از:

۱.۱ - جلد اول

۱. ما یکفی المکلف من ادلة الاصول الخمسة بالدلیل العقلی ( کلام ) صفحات ۳۱ تا ۶۳
۲. موجز فی ادلة الاصول الخمسة (کلام) صفحات ۶۵ تا ۷۷
۳. الرجعة (کلام) صفحات ۷۹ تا ۱۶۲
۴. معنی صحیح زرارة المروی فی الکافی «ان الله تبارک و تعالی جعل لآدم فی ذریته من هم بحسنة و لم یعملها کتبت له حسنة» ( فقه الحدیث ) صفحات ۱۶۳ تا ۱۹۴
۵. احکام التیمم فی بعض صور عدم وجدان الماء (فقه) صفحات ۱۹۵ تا ۲۰۴
۶. مختصر الرسالة الصلاتیة للشیخ محمد بن علی آل عبد الجبار القطیفی ( فقه ) صفحات ۲۰۵ تا ۳۸۶
۷. تحدید اول النهار (فقه) صفحات ۳۸۷ تا ۴۹۵
۸. الجهر و الاخفات بالقراءة فی الصلاة (فقه) صفحات ۴۹۷ تا ۵۲۵

۱.۲ - جلد دوم

۹. روح النسیم فی احکام التسلیم (فقه) صفحات ۷ تا ۱۲۶
۱۰. من استوعب عذره الوقت و لم یتمکن بعد زوال عذره من رکعة (فقه) صفحات ۱۲۷ تا ۱۵۹
۱۱. احکام العمرة (فقه) صفحات ۱۶۱ تا ۳۵۲
۱۲. مسالة فی الرضاع (فقه) صفحات ۳۵۳ تا ۳۵۹
۱۳. عدة المطلقة الحرة (فقه) صفحات ۳۶۱ تا ۳۸۵
۱۴. مسالة فی الحبوة (فقه) صفحات ۳۸۷ تا ۴۰۶
۱۵. ضمیمة طلب الثواب او الهروب من العقاب فی نیة العبادة (فقه) صفحات ۴۰۷ تا ۴۵۴
۱۶. الواجب الکفائی (فقه و اصول) صفحات ۴۵۵ تا ۴۹۳
۱۷. اجوبة مسائل السید حسین البحرانی (گوناگون) صفحات ۴۹۵ تا ۵۲۰

۱.۳ - جلد سوم

۱۸. نزهة الالباب و نزل الاحباب (گوناگون) صفحات ۷ تا ۵۲۹

۱.۴ - جلد چهارم

۱۹. موالید المعصومین علیهم‌السّلام و وفیاتهم ( تاریخ ) صفحات ۷ تا ۱۳۷
۲۰. اعراب «صلی الله علیه و آله» ( نحو ) صفحات ۱۳۹ تا ۱۶۸
۲۱. اعراب «و آله» من «صلی الله علیه و آله» (نحو) صفحات ۱۶۹ تا ۱۸۹
۲۲. فی حرمة‌ام و اخت و ابنة الملاط به علی اللائط (فقه) صفحات ۱۹۱ تا ۱۹۷
در پایان کتاب فهارس مختلفی از جمله فهرست آیات ، روایات ، اشعار و اعلام افزوده شده است.این کتاب در چهار جلد در سال ۱۴۲۲ ق توسط «شرکة دار المصطفی لاحیاء التراث» در بیروت چاپ و منتشر گردیده است.

۲ - معرفی رسالات

---

۲.۱ - احکام التیمم

رساله احکام التیمم فی بعض صور عدم وجدان الماء درباره اختصاص داشتن جواز تیمم به مواردی که امکان طهارت مائیه وجود ندارد فی الجمله مورد اتفاق فقها است ولی در برخی از فروع این مساله اختلاف نظر وجود دارد. مؤلف در این رساله یکی از این فروع را مطرح و روایات مرتبط با آن را همراه با کلمات فقها نقل نموده و سپس نظر خود را بیان می‌کنند. رساله ی احکام التیمم پنجمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و دارای ۱۰ صفحه است.

۲.۲ - مختصر الرسالة الصلاتیة

این رساله ملخص کتاب «الرسالة الصلاتیة» است که با پیشنهاد مؤلف آن شیخ محمد قطیفی، شاگردش شیخ احمد قطیفی قسمت‌هایی از کتاب را که مربوط به واجبات بوده به عنوان تلخیص کتاب جمع آوری نموده است.نظرات مطرح شده در این رساله مربوط به مؤلف کتاب بوده و تلخیص کننده از اظهار نظر خودداری کرده است. وی در ابتدای رساله چنین می‌نویسد: «قد نظرت فی کتاب استاذی الاعظم الذی صنفه فی فقه الطهارة و الصلاة فوجدته لطیف الحجم، عظیم النفع، فاشار علی بان الخص منه الواجبات فلخصته کما امر مقتصرا علی عبارته ما امکن و معبرا عن معناها باخصر من لفظه الشریف فلیس فیها شی ء من عندی اصلا...»متن رساله به صورت فقه رساله‌ای و شامل مسائل کتاب الطهارة و کتاب الصلاة است.این رساله ششمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۱۸۲ صفحه است.

۲.۳ - تحدید اول النهار

یکی از مسائل فقهی مورد اختلاف تعیین ساعت آغاز و ساعت پایان روز است. اغلب فقها ساعت پایان روز را ذهاب حمره مشرقیه می‌دانند ولی در مورد ساعت آغاز روز دو نظر وجود دارد: طلوع فجر دوم و طلوع قرص خورشید . مؤلف در این رساله ادله ی دو گروه یاد شده را به تفصیل مورد بحث قرار داده و در نهایت استدلال گروه دوم را قوی تر می‌دانند.این رساله هفتمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و دارای ۱۰۹ صفحه است.

۲.۴ - الجهر و الاخفات فی الصلاة

در این رساله حکم جهر و اخفات در هنگام قرائت نمازهای یومیه مورد بحث قرار گرفته است. سبک نگارش رساله به صورت فقه استدلالی است و مصنف اقوال مختلف فقها را همراه با استدلالات آن‌ها مورد بررسی دقیق قرار داده است.این رساله هشتمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و دارای ۲۹ صفحه است.

۲.۵ - روح النسیم فی احکام التسلیم

مؤلف در این رساله حکم سلام نماز را در سه بخش مورد بحث قرار می‌دهد: بخش نخست وجوب یا استحباب سلام، بخش دوم جزئیت و عدم جزئیت آن، بخش سوم صیغه سلام .در بخش اول و دوم ادله طرفین نزاع مورد بررسی قرار گرفته و مصنف قول مشهور را مبنی بر وجوب و جزئیت ترجیح داده‌اند.در بخش سوم این مساله مطرح شده است که کدام یک از صیغه‌های سه گانه ی معروف سلام مصلی را از حالت نماز خارج می‌کند. مصنف در این بخش نیز از مشهور تبعیت کرده و قائل شده‌اند که دو صیغه ی اول مستحب‌اند و با صیغه ی سوم (السلام علیکم) نماز به پایان می‌رسد. ایشان در این بخش از رساله به مناسبت، مباحث دیگری را نیز مطرح می‌کنند مثل این بحث که منظور از ضمیر «کم» در «علیکم» چه کسانی هستند.این رساله نهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق بوده و ۱۲۰ صفحه از این کتاب را به خود اختصاص داده است.

۲.۶ - من استوعب عذره الوقت

رساله من استوعب عذره الوقت و لم یتمکن بعد زوال عذره من رکعة درباره کسی است که در تمام وقت نماز فریضه عذری دارد که نماز از او ساقط است مانند مجنون و بی هوش اگر بعد از برطرف شدن عذر به اندازه‌ای وقت نداشته باشد که بتواند یک رکعت از نماز را در وقت بخواند اگر چه به اندازه ی قسمتی از یک رکعت وقت داشته باشد نماز از او ساقط است.در مورد این مساله چند موضوع می‌بایست بررسی شود. نخست این که منظور از رکعت چیست و رکعت اول با کدامیک از افعال نماز پایان می‌یابد. دوم این که دلیل بر وجوب نماز در صورت درک یک رکعت از نماز در وقت چیست. و سوم این که نمازی که یک رکعت آن در وقت و باقی آن در خارج وقت خوانده شود ادا است یا قضا .در این رساله مسائل یاد شده به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مؤلف در هنگام بحث از هر یک از این مسائل در ابتدا اقوال مختلف فقها را به همراه ادله ی آن‌ها نقل و سپس نظر خود را مستدلا بیان می‌کند.این رساله دهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و دارای ۳۳ صفحه است.

۲.۷ - احکام العمرة

یکی از اعمالی که بر هر مسلمان در صورت استطاعت واجب می‌شود حج و عمره است. اگر شخصی ساکن مکه و حوالی آن باشد در صورت استطاعت، حج قران یا افراد بر او واجب است و در این صورت یک عمره مفرده هم باید انجام دهد ولی در صورت بعد منزل فرض وی عمره و حج تمتع خواهد بود.مؤلف در این رساله در ابتدا اخبار دال بر وجوب عمره را نقل کرده و سپس به تشریح بعضی از فروع این مساله می‌پردازد از جمله شرایط وجوب عمره، واجبات عمره و میقات‌ها.سبک نگارش این رساله فقه استدلالی است و مصنف هنگام بیان هر حکم ادله ی آن را نیز به تفصیل بیان می‌کند.این رساله یازدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۱۹۲ صفحه است.

۲.۸ - مسالة فی الرضاع

این رساله در پاسخ این سؤال نوشته شده است که آیا انسان می‌تواند زوجه مطلقه پسر رضاعی خود را پس از پایان عده به عقد خود درآورد؟ علت حکم فقها به تحریم چیست با توجه به این که آیه شریفه قرآن (و حلائل ابناءکم الذین من اصلابکم) صریح در حرمت مطلقه فرزند صلبی است و شامل فرزند رضاعی نمی‌شود؟مؤلف ضمن بیان حکم تحریم، ادله ی آن را نقل می‌کند و اعتراضات وارد بر آن را نیز پاسخ می‌دهد.مسالة فی الرضاع دوازدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و دارای ۷ صفحه است.

۲.۹ - عدة المطلقة الحرة

در این رساله حکم مطلقه‌ای که عادت ماهیانه او هر چند ماه یک بار اتفاق می‌افتد مورد بحث قرار گرفته است. مؤلف پس از نقل اقوال فقها و روایات مربوط به بحث، مفاد آن‌ها را مفصلا مورد بحث قرار داده و نظر خود را بیان می‌کند. این رساله سیزدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۲۵ صفحه است.

۲.۱۰ - مسالة فی الحبوة

یکی از مسائلی که در کتاب ارث مطرح می‌شود مساله حبوه است که به پسر بزرگ متوفی تعلق می‌گیرد. در ابتدای این رساله این سؤال مطرح شده که آیا حبوه اختصاص به پسر بی واسطه دارد و یا این که شامل نوه میت نیز می‌شود؟ در ضمن سؤال ادله ی قول به عدم اختصاص نیز بیان شده است.مؤلف مانند مشهور معتقد است که حبوه اختصاص به پسر بزرگ دارد و به نوه نمی‌رسد و اگر به نوه، فرزند گفته می‌شود مجازی است. وی پس از نقل ادله ی خود اشکالات وارد بر آن‌ها را نیز پاسخ می‌دهد.این رساله چهاردهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۲۰ صفحه است.

۲.۱۱ - نیة العبادة

قصد قربت به عنوان شرط صحت اعمال عبادی مهم‌ترین رکن عبادات و معیار ثواب و عقاب است. نیت دارای مراتبی است چنان که امیر مؤمنان عبادت کنندگان را در سه گروه تاجران، بردگان و آزادگان جای می‌دهند. گروه اول به امید بهشت ، گروه دوم از بیم دوزخ و گروه سوم جهت سپاس گزاری از حضرت حق سر بر آستان او می‌سایند.در این رساله این سؤال مطرح شده است که آیا فقط عبادت دسته ی اخیر پذیرفته می‌شود و یا این که اگر عبد در هنگام عبادت علاوه بر قصد قربت، بهشت و دوزخ را نیز در نظر گرفت عمل او صحیح است اگر چه از ارزش کمتری برخوردار است.قول مشهور این است که در چنین صورتی عمل صحیح است به این معنی که تکلیف را ساقط می‌کند و تکرار عم ل لازم نیست. قول دیگر این است که هر عملی که به انگیزه‌های دیگری غیر از تحصیل رضای پروردگار انجام شود فاسد است و باید با قصد صحیح اعاده شود. مؤلف در ابتدا کلمات فقها و ادله ی دو گروه را نقل و سپس دیدگاه خود را بیان می‌کند. بر اساس این دیدگاه اگر انگیزه ی اصلی عبادت تحصیل رضای معبود باشد عمل صحیح است اگر چه علم به ثواب و عقاب در انگیزه ی شخص اثر گذاشته باشد ولی چنانچه غرض اصلی از عبادت تحصیل ثواب یا فرار از عقاب باشد عمل فاسد است و به این ترتیب جمع بین ادله ی دو قول میسر می‌گردد.این رساله پانزدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۴۸ صفحه است.

۲.۱۲ - الواجب الکفائی

این رساله تحقیق جامعی است در مورد واجب کفایی . مؤلف پس از تعریف واجب کفایی و تبیین تفاوت آن با واجب عینی به نقل کلمات فقها در این زمینه و بیان دیدگاه خود می‌پردازد.الواجب الکفائی شانزدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۳۹ صفحه است.

۲.۱۳ - اجوبة مسائل

مؤلف در این رساله به سؤالات سید حسین بحرانی پاسخ داده است. این سؤالات موضوعات گوناگونی را در بر می‌گیرد که عبارت‌اند از:دلیل شمرده شدن مسجد الاقصی به عنوان نهایت اسراء در شب معراج،علت اختصاص امام علی (ع) به لقب امیرالمؤمنین،معنای دعای امام سجاد (ع) «قولک حکم و قضاؤک حتم و ارادتک عزم»،حکم حیوانی که پس از ذبح وطی شود،حکم نماز آیات نسبت به شهرهایی که آیه در آن‌ها رخ نداده است،دیدن معصوم در خواب،معنای «ما» در عباراتی مانند «سبحانه من قدیر ما اقدره».این رساله هفدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۲۶ صفحه است.

۲.۱۴ - نزهة الالباب و نزل الاحباب

این رساله مجموعه‌ای است از ۱۵۱ مقاله که در موضوعاتی چون کلام ، تفسیر ، فقه ، فقه الحدیث و ادبیات تحریر شده است. مقالات فقهی عبارت‌اند از:
۱. مقاله ی ۷۷ تحریم ادخال شی ء در فرج زوجه .
۲. مقاله ی ۸۳ حکم کسی که بداند یک سجده را فراموش کرده ولی نداند از کدام رکعت بوده است.
۳. مقاله ی ۸۴ مسائل شیخ عبدالله ستراوی.
۴. مقاله ی ۹۸ کراهت ادغام کبیر در نماز.
۵. مقاله ی ۱۱۲ حکم طلاق زنی که پس از آمیزش یائسه شده باشد.
۶. مقاله ی ۱۱۵ تعیین زمان آغاز وقت نماز شب .
۷. مقاله ی ۱۱۷ مساله ی استظهار .
۸. مقاله ی ۱۱۸ اصالت سی روز بودن ماه.
۹. مقاله ی ۱۱۹ استقلال در قیام نماز.
۱۰. مقاله ی ۱۲۰ عدم جواز فعل مستحبات قیام در حال جلوس.
۱۱. مقاله ی ۱۲۵ حکم آب مطلق تبخیر شده.
۱۲. مقاله ی ۱۲۶ ولایت پدر بر مجنون .
۱۳. مقاله ی ۱۲۷ ولایت حاکم در تزویج دو صغیر .
۱۴. مقاله ی ۱۳۰ کراهت دعا برای دنیا در نماز.
۱۵. مقاله ی ۱۳۳ نبودن شوال از ماه‌های حرام .
۱۶. مقاله ی ۱۳۹ وصیت مولی برای عبد مدبر .
۱۷. مقاله ی ۱۴۲ حکم کسی که می‌داند سجده یا تشهد را فراموش کرده ولی نمی‌داند کدام یک از آن‌ها بوده است.
۱۸. مقاله ی ۱۴۳ حکم نکاح جن .
۱۹. مقاله ی ۱۴۴ تعیین فرزند بزرگ تر در میان دوقلوها.
۲۰. مقاله ی ۱۴۸ عدم جزئیت خم شدن برای سجده و برخاستن برای قیام نماز .
۲۱. مقاله ی ۱۴۹ حکم تحلیل شریک ، سهم خود را از کنیز .
۲۲. مقاله ی ۱۵۰ حکم صبی مسافری که پس از بلوغ به اندازه ی خواندن چهار رکعت وقت دارد و قصد اقامه ی ده روز در محل نموده است.
۲۳. مقاله ی ۱۵۱ عده حامل از طلاق .
سبک نگارش این مقالات فقه استدلالی است و مؤلف علاوه بر نقل اقوال فقها دیدگاه خود را همراه با ادله ی آن به تفصیل بیان می‌کند. نزهة الالباب و نزل الاحباب هیجدهمین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۵۲۳ صفحه بوده و تمامی جلد سوم کتاب را به خود اختصاص داده است.

۲.۱۵ - فی حرمة‌ ام و اخت و ابنة

در این رساله حکم تحریم مادر و خواهر و دختر مفعول بر لائط بررسی شده است. اصل این مساله مورد اتفاق علما است ولی عده‌ای معتقدند این حکم شامل جده‌ها و نوه‌ها نیز می‌شود.مصنف پس از نقل کلام فقهای سلف می‌فرمایند: روایات مربوط به این مساله و فتاوای فقها در این زمینه مطلق است و هیچ اشاره‌ای به جده و نوه نشده است و لذا نمی‌توانیم حکم را تعمیم دهیم.این رساله بیست و دومین رساله ی کتاب رسائل آل طوق و مشتمل بر ۷ صفحه است.

۳ - پانویس

---